Batamu dalam papatah, didalam patitih kato adat, caro
di alam Minangkabau, nan
bak andai jo gurindam:
|
Satinggi-tinggi
malantiang
Lah tibo diawang-awang
Suruiknyo katanah juo
Sahabih canggah nan jo rantiang
Ditateh kulik jo batang
Tareh panguba lah basuo
|
Satinggi-tinggi bangau tabang
Babaliak
juo kakubangan
Walau
jauah dirantau urang
Pulang
kakampuang jo halaman
|
Papatah
patitiah nan baitu, ramalan budi Sutan Balun, jatuah lansuang kausaho,
diamakan
sampai kakampuang, isuaklah baru mangko nyato. Tibo dikampuang jo
halaman,
dirunuik bana nan dahulu, ditagakan kato nan hak, bana disitu
kamambangun,
nan tareh disanan marapuangnyo. Itulah sabab karanonyo, deklah
bacinto
adok pulang, nak mambaiki adat nan bapakai, tariak baleh nak nyo habih, nak
aman
anak kamanakan, jan rugi koto jo nagari, hokum nak tibo dinan baiak. Malah
tibo
di Pariangan, lah sampai di Padang Panjang, ditutuah dahan nan mahambek,
ditateh
cangga jo rantiang, dinyatokan lahia nan jo batin, tibo nan hak pai bata,
itulah
jalan
kanyo tampuah.
Lah
tibo hari elok, lalu malangkah Sutan Balun, maninggakan Liuang banua Cino,
balaia
tunggang madok pulang, manyonsong ombak lauik Cino, manampuah riak jo
galombang.
Salamo dalam pajalanan, rintang dek pikia siang malam, bimbang
mangana
nan katumbuah, raso lah tampak nan katajadi, rancangan alah jo pabuek,
dirumah
tingga malakukan. Lah lamo ditangah lauik, dapek angina lajulah dandang,
tanang
angina takatuang-katuang, babapo nyo ombak mahampehkan, tapi tujuan
tidak
barubah, pidoman pitunjuak lah diganggam. Dek lamo dalam palayaran, jauah
lah
basarang hampia, lah tingga lautan Cino, handak manjalang Pulau Tujuah,
kinilah
lapeh
dari situ, manuju Riau hanyo lai, dek pikiran lah dikampuang, lah lupo
babilang
hari
tak tantu pakan nan talampau, lauik Malako lah talansuang, lah masuak lauik
Karimun,
kapulauan Riau dilalui. Disitu barunyo tasintak, dari lamunan buah pikia,
udaro
kampuang mambangunkan, lapeh nan dari lauik barombak, lalu manampuah
tanah
darek, muadiak Kuantan Batang Hari, masuak kaalam Minangkabau, ka
Sijunjuang
Koto Tujuah, tibo di Luhak Tanah Data. Lah sampai kakorong kampuang
di
Pariangan jo Padang Panjang, naiak kaateh rumah tango, jo ayah bajawek
tangan,
bakato
Cati Bilangpandai: Syukurlah buyuang lai babaliak pulang, disangko bak batu
jatuah
kalubuak, bak hujan jatuah kakasiak, tidak katimbua-timbua lai. Mandanga
kato
nan bak kian, manjawab pulo Sutan Balun: Kato ayah sabananyo kok tidak lautan
kapitunjuak,
antah tatampuah adok pulang.
Mujua
ditangah lauik Cino, dapek maniru manuladan, riak galombang pamandangan,
alam
nan leba kapitunjuak. Tampak ditangah lauik dalam, sangketo riak jo
|
galombang, dandam
ombak jo pasia. Sapasai riak mamacah, dek ombak baguluang
juo, bak ombak parang
jo pasia, antah pabilo kadamainyo, tapi dek angin nan sasinga,
ditiup angin kaudaro,
tabang mambubuang jadi awan, manjalang naiak kaudrao, lah
dingin paneh nan
sasinga, dek lah dingin udaro sajuak, turn kabumi jadi hujan, jatuah
kadalam rimbo dalam,
suruik kaasa jadi aia, hilia manjadi anak sungai, kalauik juo
kumbalinyo, itu dek
hambo jadi tuladan, buliah didalam pajalanan, tampak dirantau
tanah Cino, patuik
ditiru jo dicontoh, itu nan hambo amakan, cinto kaayah labiah
pulo, rindu kamandeh
nan mahimbau.
Mandanga jawaban Sutan
Balun galak bagumam rang tuonyo, bacampua suko jo
duko, aia mato cucua
ndak nyo kana. Suko mandanga buah handai, kato kiasan jolong
tumbuah, isi pandapek
pangalaman, mambayang batin kanan tahu, tampak dek
pandangan hati, panuah
malimbak kanan lahia. Rusuah mamikia kanan datang,
apokoh garan
kalanjutannyo, kilek rundiang manuju paham, baying kato dalam
ma’ana, rumik nan
pandai mandalami,payah budiman manyalisiak.
Agaklah hari nan
saharitu, tampek sapinteh dek rang kampuang, Sutan Balun nan lah
babaliak, tahu sorang
tahu baduo, lah rewak sapanuah kampuang, tabatiak hiia jo
mudiak, tabendang
masuak nagari. Tasabuik urang nan banyaktu, samo baniat nak
manjalang, nak
maninjau Sutan Balun, hubungan batin nan manyaru, budi bicaro nan
dahulu, paham nan
baiak nan mamanggia.
Dek dubalang jo ampang
limo, lalu dihimbau dikatokan kapado Sutan Maharajo Basa,
bahaso lah pulang
Sutan Balun. Pihak dek Sutan Maharajo Basa, baru mandanga kaba
itu, suko hati bukan
kapalang, babaliak sumarak kampuang, timbua harapan maso
datang, karuah
kajaniah diharokan, suruik bak caro nan saisuak, antaro awak
badunsanak. Dirumah
mandeh Sutan Balun, urang lah siliah baganti, lah pai-pai
datang, tibo ampek pai
batigo, lah panuah rumah nan gadang, maliek dagang jolong
pulang.
Tasabuik Sutan
Maharajo Basa, sangatlah ingin dalam hati, kareh cintaan kiro-kiro,
nak batamu jo adiak
kanduang,untuak baandai bahadapan, barundiang batamu muko,
mauleh guntiang nan
lah putuih, manyambuang tali kasiah sayang, hubungan awak
badunsanak. Jajak
tatukak tasindorong, dek capek kaki tak diagak, mandaki nan lincia
kandak hawa, sampai
jatuah kanan buruak, tajun kajurang papacahan, kangarai
sangketo hati, kini
baniaik nak mambaiki.
Langkah tadorong nan
dahulu, lah patuik bana disuruikan,
nak lipua jajak nan tak
elok, maso sangketo
jan balamo, nak aman koto jo nagari, samo babaliak kanan bana,
itu nan labiah niat
hati. Sabalun baliau pulang, manamui adiak kanduang diri,
disuruahlah dubalang
manyampaikan, bahaso baliau balun pulang, batamu muko jo
dunsanak, rago mananti
tamu pulang, sanang barundiang bapaserak. Titah baturik
dek dubalang, lalu
bajalan maso itu, manuju tampat Sutan Balun, dirumah Puti
Indahjaliah, ibu Sutan
Maharajo Basa sarato jo Sutan Balun. Dek lamo
lambek
bajalan, lah tibo
tangah halaman, lalu naiak nyo sakali. Tibo diateh rumah gadang,
salam taunjuak dek
dubalang, lah sampai bajawek tangan, duduak batutua jo
barundiang, samo jo
tamu sabanyaktu. Dek dubalang nan pisuruah, disampaikan
pasan Sutan Maharajo
Basa, kapado adiaknyo Sutan Balun.
Lah sabanta kecek
mangecek, tanyo mananyo kaadaan, pangalaman hiduik timba
baliak, salamo
bacarai-carai. Dek diri Sutan Balun sambia manyalam minum aia,
dalam barundiang nan
baitu, ditinjau salamo nyo tinggakan, caro mauleh tak
mangasan, bagai
mambuhua tak babuku, kaadan Sutan Maharajo Basa, lahia jo batin
|
disalami. Dek elok
juluak jo kaiknyo, muluik manih bicaro haluih, jadi kunci
pambukak paham, taruah
dubalang bak katidiang, saketek tidak nan manyiso, tidak
nyo sadari lah
tabincang, kapado diri Suatn Balun.
Mandanga uraian dari
dubalang, pihak didiri Sutan Balun, galak bagumam dalam
hati, batin taruhan
lah taruwah, simpanan paham lah tasingkok, paham Sutan
Maharajo Basa, alah
ma’alum dalam hati. Lah lamo barundiang-rundiang, lah pueh
babincang-bincang,
pihak didiri Sutan Balun, dalam barundiang jo batutua, kiro-kiro
kamari pai, pangana
bajalan juo. Mamikiakan jalan nan kadituruik, mancari ba’a nan
kaelok, nak lahia
bukti nan nyato, nan jaleh tampak dek rang banyak, salahnyo
undang-undang tariak
baleh, tidak mambao kanan baiak, sakik surang sakik baduo,
hilang nan mati dek
tabunuah, nan mambunuah kahilang pulo, mampabanyak
karusakan, paham
handaknyo urang nagari, nak langsuang tujuan nan dahulu. Dalam
dibincang nan bak
kian, pihak didiri hulabalang, dek pueh barundiang-rundiang,
titahpun sudah
tajalankan, lalu mamintak izin rela, handak babaliak hanyo lai, pulang
katampat kadiaman. Lah
buliah izin nan nyo mintak, turun dubalang maso itu, lah
tingga tamu nan lain,
barundiang jo Sutan Balun. Pihak dek diri Sutan Balun hatinyo
arok-arok cameh,
mananti Sutan Maharajo Basa, tapi nan tidak kunjuang tibo,
mungkin bak kato
hulubalang, rago mananti urang langang,habih urang ateh rumah,
tidak batamu nan
taduduak, nak suni duduak mangecek, jan lahia didanga urang.
Baru takana nan baitu,
sanang juo dalam hati,lambek datang lai katibo, lambek lago
lai kamanang, nantikan
sajo katikonyo. Namun barisuak pagi hari, Datanglah Sutan
Maharajo Basa, pulang
karumah mande kanduang, maliek adiak jolong pulang, baru
babaliak dari jauah,
lah lamo dirantau urang. Lah sampai batamu muko, lalu bajawek
tangan, galak babaua
jo tangih, bak paneh manganduang hujan, wallahualam raso
hati, pulang pahamnyo
kajauhari.
Raso hati nan bak itu,
biaso bana tajadinyo, didorong suko basasalan, lah rapek
ganggang salamoko,
antaro awak badunsanak. Buruak disangko tak kaelok, ratak bak
raso lah ka pacah,
sakik disangko tak kasambuah, kini nan jauah dahulu, lah bak ayam
pulang kapautan, lah
patuik basuko hati, lahia kagalak nan bagumam, sanyum dibibia
manunjuakan. Dek
takana asa jo mulo, asanyo ratak nan katumbuah, mulonyo nan
rapek kajadi ranggang,
sasalan tibo dalam hati, sadang suko itu tapikia, basabuang
didalam hati, batin
rohani manangguangkan. Lah sudah bajawek tangan, duduak
basamo tangah ruamah,
kecek-mangecek jo dunsanak, tanyo batanyo kaadaan, nan
dirantau jo dirumah,
timba baliak samo mambari, sananglah hati kaduonyo. Dalam
barundiang maso itu,
tidak nan lain nan tabincang, samato tando samo suko, samo
manampakan muko
janiah, mambayangkan suko timba baliak, tidak manyimpang
kanan lain. Sapasai
dek barundiang-rundiang, dek mandeh nasi lah tahedang, lah
samo makan kaduonyo,
sarato ibu jo ayah, jo kaum karabat nan basamo. Sasudah
makan jo minum,
turnlah Sutan Maharajo Basa dari rumah mande kanduang,
mangiriang dubalang
dibalakang, Sutan Balun mahantakan, turun sahinggo laman
panjang, tando dibatin
diharagoi, hormat kapado kako tuo. Bajalan Sutan Maharajo
Basa,dubalang
mangiriang dibalakang, manuju kapintu korong, dilaman rumah nan
gadang. Tatkalo samaso
itu anjiang nan kumbang panjang bulu, sadang lalok-lalok
ayam, didakek jalan
pintu korong, sabagai panjago urang masuak, sadang tapauik jo
talinyo. Tibo dubalang
tantang itu, mamandang elok anjiang kumbang, tatariak hati
nan didalam, timbualah
ingin bapamenan, tali baniat nak mangganggam, lalu dituruik
dihampiri. Lah dakek
katalinan tapauik, tangan manjambo nak mangakok, anjiang
mamandang kadubalang,
sambia maliek katuannyo. Maliek rupo nan bak kian, dek
diri si Sutan Balun, anjiang dikijok jo isyarat,
kumbang disuruahnyo mamberang,
manggigik dubalang
Sutan Maharajo Basa. Tantangan kumbang panjang bulu, sajak
ketek jo Sutan Balun,
masak ajaran sajak jolong, baru dikijok nyo lah tahu, lah
|
mamberang
kumbang sakali, sambia malompek
kadubalang, gigi nan tajam lah
malukoi,
jantuang batih lah kanai saying, tasirah darah nan mahilia, parah dubalang
luko
kaki. Baru dubalang lah tapakiak,nan diri Sutan Maharajo Basa lalu malengong
kabalakang,
baitu pulo Sutan Balun, capek mangajanyo sakali. Lorong dek diri Sutan
Balun,
diambek anjiang dimarahi, dialiah
pautan kanan asiang. Sasudah anjiang
dipauikan,
diliek luko dubalangtu, lalu diubek ditawari, tapi lukonyo nyato dalam,
payah
dubalang manangguangkan. Mamandang kajadian nan baitu, pihak didiri Sutan
Balun,
manaruah hibo dalam hati, jatuah kasihan kadubalang. Tapi tapaso dilakukan,
untuak
manjadi kanyataan, nak tacapai cinto nan baiak, bangkalai tujuan nan dahulu,
nak
langsuang dimaso kini, rakyat nan banyak nak santoso, nak aman koto jo
nagari.
Agaklah
dihari nan saharitu, urang nagari lah mulo datang, handak manamui si Sutan
Balun,
mamandang luko dubalang, lah rintang dirago itu pulo, samo rusuah
mamandangi,
lah lalai naiak karumah. Kaba barito bahayotu, lah tewak sapanuah
kampuang,
lah kambang masuak nagari, urang nan datang kakian, lah ingek manjago
diri,
jan maampiri anjiang kumbang.
Namun
nan tumbuah malang nantun, lah manjadi buah bibia, jadi pamikiran cadiak
pandai,
dubalang lah nyato taaniajo, digigik anjiang pamenan, patuik dituntuik urang
nan
punyo, aia nan janiah nak nyo dapek, salah jo bana nak tarupo. Nyato salah
patuik
dihukum,
luruih hutang wajib dibayia, adia nak tabao ditampatnyo, disiko tampat
urang
maninjau, mancubo rang gadang nan baduo, ba’ako tumbuah nan baiko,
anjiang
baliau nan manggigik, dubalang urang nan taaniajo. Laiko undang dikarasi,
sudi
siasek lai bajalan, hukum batimbang lah ko garan, ataukah tingga tanang sajo,
kok
tibo diparuik dikampihkan, tibo dimato dipiciangkan. Itu dek umum nan
tapikia,
samo
mananti maso itu, kudian baru mangko nyato, saat kutiko balun lai jaleh.
Agaklah
Sutan Maharajo Basa, lah senjang sagalo bedo, lah sulik kamari antah, rumik
bapikia
dalam hati, payah batenggang dalam gaib. Kok tidak ditimbang diadili, tidak
diusua
jo pareso, dimano hukum kabajalan, umum maraso dalam hati, tak sanang
rakyat
dalam nagari, hilang picayo kanan tuo, tampan nagari tak salasai. Kok dibao
kabalairong,
didakwa Sutan Balun, cameh tasingguang adiak kanduang, rusuah kok
ratak
duo kali, nan lamo luko balun lai
sambua, ganggang baru kabatuik, kini
kabaulang
pacah, itu nan labiah nyo pikiakan. Dalam tanang aniang sajo, Sutan Balun
lah
nyato paham, tampak manggamo nan kuaso, gamang Sutan Maharajo Basa,
manjadikan
pakaro nan tumbuahko. Alah sahari duo hari, lah labiah dari tigo hari,
sasudah
sangketo tumbuah, usua tidak pareso tidak, dek Sutan Maharajo Basa, lah
tarapuang-apuang
tak anjuik, tarandam-randam tak basah, lah ragu hati Sutan Balun,
urang
banyak baitu pulo. Pihak dek diri Sutan Balun, dek tak sanang dalam hati,
cinto
niatan
nan tak kalangsuang, lalu dituntuik ditabikan, kapado Sutan Maharajo Basa.
Sampai
disabuik nan taraso, malangko kok tidak diurusi, mungkin rakyat hati tak
sanang,
habih picayonyo kasudahan, kapado rang gadang nan kuaso, pucuak
pimpinan
dinagari. Kalau tasuo nan baitu, lah nyato gadang mularatnyo, hilang
darajat
pamarintah, Maharajo Basa manangguangkan. Baru mandapek rundiang itu,
tapaso
Sutan Maharajo Basa, malangsuangkan jadi parkaro, nak aman koto jo nagari.
Lah
sampai limo hari ganok, sasudah anjiang manggigik tu, basidanglah urang
nagari,
dubalang
jo ampang limo, jo manti pagawai adat, diateh balai balairong, nan banamo
balairong
sari, tampatnyo di Tabek nagari Limo Kaum. Kutiko disidang nan rapek tu,
urang
didalam korong kampuang, samo ingin nak mandanga, banyak nan datang
kabalai
tu, maliek urang bapakaro, mananti putusan hakim, apo hukuman nan ka
jatuah,
dimano kubangan undang. Lah rapek sidang balairong, lalu diusua dipareso,
sampai
dakwa lah bajawab, usua pareso lah bajalan, tuntutan kapado Sutan Balun,
salah
dek anjiangnyo lah manggigik, tuduah kainyo tatapeknyo. Namun dek diri Sutan
Balun,
diakui anjiangnyo nan lah manggigik, sampai marusak malukoi, dimuko umum
nan
basamo. Sutan Balun nan manamoi, kajahatan nan caro itu, “ undang putiah
|
tabang siang” tali banang tambangnyo tulang, tabangnyo
manangah koto, hinggok
dikayu maranggeh, basuluah matohari, bagalanggang mato
urang banyak, tak dapek
batidak lai.
Tapi sungguahpun baitu, cubolah samo didalami, undang
siapo nan mambuek, pi’il
siapo nan marusak, sampai manyakik malukoi, luruihlah
waknyo nan didakwa. Kiniko
anjiang nan manggigik, itu nan patuak kadidakwa, cukuik
sarat jo rukunnyo, tak
dapek kamungkia lai, kini dakwa nan mandating, adok
kadiri Sutan Balun, tidak
baliau manarimo, dakwanyo tulak dengan nyato, anjiang
nan patuik kadidakwa. Pihak
diumum nan rapektu, tasabuik nan duduak dalam sidang,
sarato urang nan
mandanga, samo maiyokan kasamonyo, kanyataan rundiang
nan katangah, dari
jawaban Sutan Balun. Pihak disidang karapatan, mandanga
dakwa jo jawabnyo,
tatariak bana pamikiran, samo sapaham urang banyak,
mambatuli jawab Sutan Balun,
luruih dakwa ditulaknyo, anjiang babuek kajahatan, disitu dakwa
takanaknyo. Sajak
paningga Sutan Balun, urang banyak dalam nagari,
taragak sungguah dalam hati, nak
mandanga pandapek Suatn Balun, sabab salamonyo
tinggakan, rapek hilang
sumaraknyo, lah hilang ayam nan pautan, kukuak tak
tadanga lai, sunyi sajo
digalanggang, dingin didalam karapatan. Kiniko mulo
jolong tibo, lah tibo sakali
sangketonyo, nan sulik jarang tumbuahnyo, itu nan
labiah manariak, nak maliek jo
mandanga, buah putusan nan katibo. Dalam diragu nan
baitu, pihak didiri Sutan
Balun, lalu pandapek dilahiakan, kapado sidang nan
basamo. Manuruik paham Sutan
Balun, tantangan kajahatan nan tumbuahko, lah basuluah
matohari, dimuko umum
nan basamo,
anjiang nan manggigik dubalangko, hakimpun samo mamandangi.
Sabab karano damikian, walau tidak usua jo pareso,
tidak dakwa dengan jawab, salah
lah nyato pado anjiang, nan malakukan kajahatan,
malangga aturan undang-undang,
lah tampat hokum badirinyo, wajib dek hakim mamutusi,
manjatuahkan hukum
kanan salah, mintak supayo dilakukan. Sasudah pandapek
nyo lahiakan, dek diri
Sutan Balun, surangpun tidak manyalahi, sasuai jo paham
nan basamo, hukum lah
patuik dijatuahkan, kahakim pulang karajoko. Baitu kato
kabulatan, diunjuakan pado
kanan kuaso, iyolah kapado Sutan Maharajo Basa.
Pihak didiri Sutan Maharajo Basa, ditiliak tata barih
hukum, nan banamo tariak baleh,
lah senjang bana malakukan, urang nan kamanggigik
anjiang, mungkin lai patuik atau
tidak, urang nan banyak pahamnyo samo, disa’at nan
nyato caro itu, Sutan Balun
mauling usua nan saisuak, nan tatulak dahulunyo, dek
Sutan maharajo Basa. Pihak
dek umum sabanyaktu, sasuai paham kasamonyo, manuruik
usua Sutan Balun,
sampai diunjuak dilansuangkan, kapado Sutan Maharajo
Basa, pihak di Sutan
Maharajo Basa, sanan tak dapek bakisa, tak mungkin
mailak lai, tariak baleh wajib
dicabuik, dicari nan lain kagantinyo, nan adia sarato
mauntuangkan, kapado rakyat jo
nagari. Disa’at katikotu insyaflah diri Sutan Maharajo
Basa, dipham salah nan dahulu,
hawa napasu dituruikan, rusuh didunia kalangkahan,
dangki diadiak kabatuah,
kinilah baru disasali, jahek sangko nan saisuak, lalu
dibuang hanyo lai, dituruik
paham nan basamo, manarimo anjuran Sutan Balun, kini
basamo mamikiakan, bulek
nak tibi goleknyo, tasuo kato nan dahulu:
|
Nan
bana tidak barubah.
Nan tidak ratak diambalau.
Haram kok kuniang dek basadua.
Walau bamusim dalam tanah.
Miki batahun dalam tanah
Nan tareh paralu timbua
|
Tidak ada komentar:
Posting Komentar